ક્યારેય તમને પણ એવો વિચાર આવ્યો છે કે જો કોઈ દિવસ અરાવલી પર્વતમાળા સાચે સાચી અસ્તિત્વમાંથી ખોવાઈ જાય તો શું થશે? જે પહાડો અત્યાર સુધી રાજસ્થાનને રણ બનતા અટકાવી રહ્યા છે, જો એ જ દીવાલ તૂટી જાય તો? થોડાં વર્ષો પહેલા સુધી આ સવાલ માત્ર કલ્પના લાગતો હતો, પરંતુ આજે એ કલ્પના ધીમે ધીમે એક વાસ્તવિક ભયમાં ફેરવાઈ રહી છે. Save aravali news
રાજસ્થાનની હવા, વરસાદ, નદીઓ, ખેતી અને સામાન્ય જીવન—બધું જ કોઈ અદૃશ્ય દોરથી અરાવલી સાથે જોડાયેલું છે. અને જ્યારે એ દોર ધીમે ધીમે તૂટતો જાય, ત્યારે તેની અસર દરેક શ્વાસમાં અનુભવાય છે. Save aravali news
સુપ્રીમ કોર્ટનો ચુકાદો અને વધતી ચિંતા
તાજેતરમાં આવેલા સુપ્રીમ કોર્ટના એક મહત્વપૂર્ણ નિર્ણય બાદ અરાવલી પર્વતમાળાને લઈને પર્યાવરણવિદો અને સામાન્ય લોકો બંનેમાં ભારે ચિંતા જોવા મળી રહી છે. 20 નવેમ્બર 2025ના રોજ આપવામાં આવેલા આ ચુકાદા મુજબ 100 મીટરથી ઓછી ઊંચાઈ ધરાવતા વિસ્તારોમાં ખનનને મંજૂરી આપવામાં આવી છે. સૌથી ગંભીર વાત એ છે કે આવા વિસ્તારોને હવે કાયદેસર રીતે “પહાડ” તરીકે ગણવામાં નહીં આવે.
અહીંથી જ ચિંતા વધુ ઊંડી બને છે, કારણ કે અરાવલી પર્વતમાળાનો લગભગ 90 ટકા ભાગ આજની સ્થિતિમાં 100 મીટરથી પણ ઓછી ઊંચાઈ ધરાવે છે. એટલે કાયદાની નજરે હવે આ વિસ્તારોમાં ખનન માટેના દરવાજા ખુલ્લા થઈ શકે છે. સોશિયલ મીડિયા પર લોકો સતત એક જ સવાલ પૂછે છે—જો અરાવલી ખતમ થઈ જશે તો રાજસ્થાનનું ભવિષ્ય શું હશે?
અરાવલી: ફક્ત પહાડ નહીં, કુદરતી કવચ
અરાવલી માત્ર પથ્થરોની શ્રેણી નથી. એ રાજસ્થાન માટે કુદરતી કવચ છે. પશ્ચિમ તરફથી આવતા ગરમ અને સૂકા પવનોને રોકીને એ રાજસ્થાનને જીવંત રાખે છે. જો આ કવચ નબળું પડે તો તેની અસર સીધી આપણા જીવન પર પડશે.
રણનો વિસ્તાર ઝડપથી વધશે, હીટવેવ અને લૂની તીવ્રતા વધશે, ખેતી માટે જરૂરી વરસાદ ઘટશે અને પાણીના સ્ત્રોતો ધીમે ધીમે સુકાવા લાગશે. સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો, અરાવલી ખતમ થવાનો અર્થ છે—પાણી પર સંકટ, ખેતી પર સંકટ અને જીવન પર સંકટ.
બદલાતો વરસાદી પેટર્ન: એક ખતરનાક સંકેત
પર્યાવરણ મંત્રાલય અને વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસો અનુસાર અરાવલી પશ્ચિમ રાજસ્થાન તરફ વધતા રણને અટકાવવાનું મહત્વપૂર્ણ કામ કરે છે. પહેલા મોન્સૂન હવાઓ અરાવલી સાથે અથડાઈને પૂર્વી રાજસ્થાનમાં વરસાદ વરસાવતી હતી. હવે સ્થિતિ બદલાઈ રહી છે.
જ્યારે પહાડોની ઊંચાઈ ઘટે છે, ત્યારે હવાઓ અટકતી નથી. એ સીધી પશ્ચિમ તરફ વળી જાય છે. પરિણામે પૂર્વ રાજસ્થાન વધુ સૂકું બનતું જાય છે અને વરસાદી પેટર્ન અસંતુલિત થઈ રહ્યો છે. આ બદલાવ ફક્ત હવામાનનો મુદ્દો નથી, પરંતુ આવનારા વર્ષોમાં ગંભીર પાણી સંકટનું મોટું કારણ બની શકે છે.
અરાવલીનું મહત્વ અને ઐતિહાસિક ઓળખ
અરાવલી પર્વતમાળા વિશ્વની સૌથી જૂની વલિત પર્વતમાળાઓમાંની એક છે. તેની કુલ લંબાઈ લગભગ 692 કિલોમીટર છે, જેમાંથી લગભગ 550 કિલોમીટર ભાગ રાજસ્થાનમાં આવે છે. તેની સૌથી ઊંચી ચોટી ગુરુ શિખર છે, જે માઉન્ટ આબુમાં સ્થિત છે અને તેની ઊંચાઈ 1727 મીટર છે.
દિલ્હીથી લઈને ગુજરાતના પાલનપુર સુધી ફેલાયેલી આ પર્વતમાળા રાજસ્થાનની અનેક નદીઓનું ઉદ્ગમસ્થાન છે. આ કારણે જ તેને રાજસ્થાનની લાઈફ લાઈન કહેવામાં આવે છે. જો આ લાઈફ લાઈન નબળી પડી જશે, તો સમગ્ર રાજ્યનું જીવનચક્ર હચમચી જશે.
ખનન ચાલુ રહ્યું તો શું થશે?
જો ખનન આવી જ રીતે ચાલુ રહેશે તો નુકસાન ફક્ત પર્યાવરણ પૂરતું સીમિત નહીં રહે. રણ વધુ ઝડપથી ફેલાશે, ગરમી અસહ્ય બનશે, વરસાદ ઘટશે, ભૂગર્ભ જળસ્તર નીચે જશે અને ખેતી ઉત્પાદન પર ભારે અસર પડશે. નદીઓ અને ઝરણાં સુકાઈ જશે અને આખું હવામાન ચક્ર અસંતુલિત થઈ શકે છે.
આ વાતો વાંચતા તમને પણ અંદરથી થોડી ચિંતા થતી હશે, કારણ કે આ ભવિષ્ય કોઈ દૂરની કહાની નથી—આ આપણા બાળકો અને આવનારી પેઢીઓ સાથે જોડાયેલું સત્ય છે.
અરાવલીનું ક્ષરણ: સમસ્યા ક્યાંથી શરૂ થઈ?
અરાવલી પર્વતમાળાનું ક્ષરણ 1990ના દાયકાથી શરૂ થયું હતું. શહેરી વિકાસ, બેકાબૂ બાંધકામ, દિલ્હી–NCR અને રાજસ્થાનમાં વધતું નિર્માણ કાર્ય અને જંગલોની અંધાધુંધ કટાઈએ આ પ્રક્રિયાને વધુ ઝડપ આપી.
2002માં સુપ્રીમ કોર્ટે અરાવલીમાં અવૈધ ખનન પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો, પરંતુ સમય જતા નિયંત્રણ ધીમે ધીમે ઢીલું પડતું ગયું. આજે સ્થિતિ એવી છે કે અરાવલી બચાવવી માત્ર પર્યાવરણ માટે નહીં, પરંતુ રાજસ્થાનના ભવિષ્ય માટે એક અનિવાર્ય જરૂરિયાત બની ગઈ છે.
અંતમાં એક સવાલ
સવાલ ફક્ત એટલો નથી કે અરાવલી ખતમ થઈ રહી છે કે નહીં. સાચો સવાલ એ છે કે શું આપણે તેને ખતમ થતી જોઈને પણ ચૂપ રહીશું? કારણ કે જો અરાવલી નહીં રહી, તો રાજસ્થાન માત્ર એક રાજ્ય નહીં, પરંતુ એક વિશાળ રણમાં બદલાઈ શકે છે.
